Badania nad prawnymi problemami dyskryminacji ze względu na płeć, orientację seksualną, pochodzenie etniczne, niepełnosprawność itd. Prawne problemy wykluczenia społecznego. Analiza nowych obszarów, w których ma miejsce dyskryminacja. Obszary konfliktowe: równość a inne wartości (np. rodzina), family mainstreaming a gender mainstreaming.

Pomysł na katedrę narodził się w związku z pracą piszącego te słowa w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. Z mocy ustawy jest to organ właściwy do spraw równego traktowania. Wiele prowadzonych przeze mnie (oraz w ramach Biura RPO) spraw dotyczy równego traktowania i dyskryminacji. Często piszę tak zwane wystąpienia generalne do organów władzy publicznej, w których poruszam różne aspekty równości. Występuję także przed sądami administracyjnymi, zarzucając organom administracji publicznej naruszenie prawa, w tym zasady równości. Jako główny specjalista w Biurze RPO mam również dostęp do wielu informacji o różnych (praktycznych i teoretycznych) aspektach funkcjonowania równości i niedyskryminacji; nie wszystkie one udostępniane są publicznie. Pozyskane w ten sposób informacje mogą być „zaczynem" do podjęcia w ramach Katedry określonych analiz i badań prawnych.

Pragnę podkreślić, że obszar moich zainteresowań badawczych obejmuje prawo administracyjne, w ramach którego poddaję analizie różne instytucje prawne z perspektywy zasady równości. Na swoim koncie mam jednak także prace naukowe, które odnoszą się bezpośrednio do prawa antydyskryminacyjnego. Z punktu widzenia organizacyjnego zauważyć można, że jestem twórcą programu czterech innowacyjnych kierunków studiów podyplomowych (Prawo-etyczna podmiotowość zwierząt, Prawo dla urzędników nie prawników, Prawo inwestycyjno-budowlane, Prawo wykonawcze).

Prawo antydyskryminacyjne nie jest wyodrębnioną gałęzią systemu prawa. Stanowi obecnie zbiór przepisów krajowych i zagranicznych, dotyczących ochrony przed dyskryminacją i gwarantujących jednostce równe traktowanie (zasada równości). Są to przepisy o różnym charakterze; niektóre z nich wprost zakazują dyskryminacji danej osoby ze względu na określoną cechę (lub przynależność do grupy) i nakazują wprowadzenie odpowiednich środków prawnych przeciwdziałających dyskryminacji. Środki te zawarte są zaś w przepisach prawa krajowego - przepisach o charakterze materialny, procesowym oraz ustrojowym. O zakresie zakazu dyskryminacji decydują więc konkretne rozwiązania prawne.

Zauważyć należy, że ranga przepisów anty dyskryminacyjnych wzrasta - także z uwagi na wiążące Polskę akty międzynarodowe. Obecnie jest coraz więcej aktów normatywnych bezwzględnie obowiązujących i zobowiązujących do podjęcia konkretnych środków przeciwdziałających dyskryminacji.

Nie bez znaczenia jest również to, iż w kodeksach etycznych prawników oraz pracowników administracji jednym z istotnych punktów jest obowiązek zapewnienia równości i niedyskryminacji. Do tej zasady odnoszą się także inne akty, np. Europejski Kodeks Dobrej Administracji.

Względy te przemawiają za stworzeniem jednostki organizacyjnej, której zadaniem będzie prowadzenie badań naukowych w zakresie prawa antydyskryminacyjnego. Problematyka ta stanowi wycinek praw człowieka, jednak odgrywa coraz większą rolę oraz wyraźnie wyodrębnia się z całości problematyki praw człowieka. Zasada równości staje się także coraz ważniejsze w nauce poszczególnych gałęzi prawa. Podkreślić należy, że istnieją jednostki (katedry, zakłady naukowe) zajmujące się prawami człowieka. Nie ma zaś takiej jednostki, która zajmowałaby się wyłącznie prawem antydyskryminacyjnym, Istnieją jedynie organizacje społeczne, które zajmują się tą problematyką.

Podkreślenia jednak wymaga, że organizacjom tym często można przypisać określone stanowisko ideologiczne, wyznaczone przez „ideologię gender/LGBT" (nazwa zaproponowana przez przeciwników). Koncepcja Katedry zakłada jednak odejście od jednostronnego spojrzenia na kwestie równości i niedyskryminacji: oprócz tradycyjnych obszarów badawczych badaniami objęte będą także nowe zjawiska; naukową analizą objęty zostanie również problem krytyki tradycyjnych obszarów badawczych oraz „starcia" zasady równości z innymi wartościami. Podkreślenia wymaga, że zjawiska te poddane zostaną analizie z prawnego i prawniczego punktu widzenia. A oto szczegóły dot. obszarów badawczych;

1/ tradycyjne obszary badawcze prawa antydyskryminacyjnego. Standardowo analizie poddawane rodzaje dyskryminacji ze względu na orientację seksualną, płeć, pochodzenie etniczne itd. Ten obszar obecnie dominuje w badaniach antydyskryminacyjnych;

2/ obok tego pojawiają się nowe rodzaje dyskryminacji. Ich badanie nie jest jeszcze pogłębione. Chodzi m.in. o tzw. ageizm (dyskryminacja ze względu na wiek), handicapizm (dyskryminacja ze względu na niepełnosprawność); atrakcjonizm (dyskryminacja ze względu na wygląd zewnętrzny), romofobia, islamofobia itd. Odnotować należy także coraz silniejszy na świecie ruch walczący z dyskryminacją mężczyzn (np. w zakresie praw ojców - określone grupy domagają się np. wprowadzenia przepisów prawnych dot. tzw. opieki naprzemiennej itd.).

3/ problematyka trzeciego obszaru badawczego została przedstawiona w pracach: G. Krawiec, Koncepcje płci a prawo administracyjne, Warszawa 2015 oraz G. Krawiec, Family mainstreaming a gender mainstreaming - wybrane aspekty prawne, Przegląd Prawa Publicznego 2017/7-8, s. 22-32. Chodzi m.in. o „starcie" między różnymi wartościami panującymi w życiu społecznym i publicznym. Widoczne jest to np. obecnie, gdy w niektórych miejscowościach przyjmuje się kartę praw LGBT+ a w innych kartę praw rodziny. W ww. pracach podkreśliłem, że w Polsce (ale nie tylko) widoczne jest ścieranie się stanowiska progresywnego (rewizjonistycznego), operującego pojęciem płci społeczno-kulturowej (gender) ze stanowiskiem tradycyjnym (zachowawczym), przez oponentów określanym jako fundamentalistyczne, które preferuje koncepcję płci biologicznej. Przedstawiciele stanowiska_ progresywnego są zwolennikami polityki równości płci, przedstawiciele zaś stanowiska tradycyjnego - polityki prorodzinnej. Stanowisko progresywne, inspirowane ideologiami feministycznymi, uznaje, iż „należy dążyć do zmiany struktury rodziny, ponieważ to ona trwale reprodukuje nierówności miedzy kobietami i mężczyznami, a przyjmowanie a priori założenia, że rodzina tradycyjna jest ze swej natury sprawiedliwa, jest założeniem niesłusznym" . Natomiast zwolennicy drugiego stanowiska (tradycyjnego) pragną zachowania dotychczasowego porządku, a „ideologię gender" traktują jako główną przyczynę rozkładu dotychczasowego porządku społecznego, w tym tradycyjnego modelu rodziny i małżeństwa. Proponowane przez jedną grupę rozwiązania prawne spotkają się z zaciekłą krytyką drugiej strony. Ze względu na fundamentalny charakter sporu między przedstawicielami nurtu progresywnego i zachowawczego nie dojdzie raczej między nimi do żadnej „ugody" czy też „zawieszenia broni". Ta walka dotyczy kwestii fundamentalnych - człowieka, jego płci, rodziny, małżeństwa - podstawowe elementy życia społecznego - i to tutaj ulokowane są wartości istotne dla obu nurtów. Dlatego propozycje zmian przepisów prawa w tym zakresie powinny być oceniane z perspektywy zarysowanej walki między przedstawicielami nurtu progresywnego i zachowawczego. Dopiero bowiem wówczas staną się jasne motywy działania osób, które te zmiany proponują, oraz ewentualne konsekwencje, jakie zmiany mogą za sobą nieść. Zadaniem katedry będzie zaś analiza przepisów prawa (i ewentualnie proponowanie nowych rozwiązań prawnych), które uwzględniają tę perspektywę.

4/ dyskryminacja a pojęcia pokrewne, np. wykluczenie. Chodzi więc o badanie w aspekcie prawnym kwestii marginalizacji pewnych osób lub grup osób z życia społecznego.

Podstawowe badania w Katedrze prowadziliby członkowie Katedry oraz praktycy, doktoranci, studenci. Ustalenia dotyczyłyby takich dyscyplin naukowych, jak: nauki prawne, nauki o polityce i administracji, nauki socjologiczne (w ramach dotychczasowej nauki o rodzinie).

W katedrze prowadzone byłyby badania dotyczące powyższych obszarów badawczych; dokonywana byłaby analiza obowiązujących przepisów prawnych krajowych i międzynarodowych oraz badania prawnoporównawcze - analizie poddawane byłyby rozwiązania z innych państw i ich przydatność w Polsce. Proponowane byłyby także stosowne rozwiązania prawne. Wyniki badań ogłaszane byłyby w pracach naukowych oraz na konferencjach. W pierwszej kolejności opracowany zostałby również podręcznik obejmujący ww. problematykę. O istotnych wydarzeniach, a także o wynikach badań informowałbym nie tylko prawników, ale i innych odbiorów poprzez wywiad udzielany znanemu i cenionemu portalowi prawo.pl (prowadzony przez wydawnictwo WoltersKluwer Polska) - mam kontakt i regularnie współpracuję z jedną z redaktorek tego portalu.

Silny nacisk położony byłby na współpracę z otoczeniem społecznym - organizacjami społecznymi, których statutowym zadaniem jest realizacja zasady równości. W ramach współpracy pracownicy katedry uczestniczyliby we wspólnych przedsięwzięciach (konferencje, seminaria, prowadzenie badań antydyskryminacyjnych itd.). Ja zaś przygotowałbym określone ekspertyzy prawne na rzecz takich organizacji. Pragnę podkreślić, że mam kontakt z takimi organizacjami (dzięki pracy w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich) i ich szefowie wstępnie zgodzili się na współpracę i publikowanie wyników wspólnych przedsięwzięć w sferze publicznej (np. na stronie internetowej danej organizacji).

Jeżeli chodzi o dydaktykę, to pracownicy katedry mogą prowadzić różne przedmioty - także te, które już obecnie są w planach studiów. Problematyka równego traktowania staje się bowiem - jak wyżej wskazano - coraz bardziej widoczna w dogmatykach prawniczych, w poszczególnych gałęziach prawa. Chodzi więc np. o prawo administracyjne, prawo karne, prawo rodzinne, socjologia dla prawników, prawa człowieka, administracyjnoprawny status jednostki, ale także o zajęcia fakultatywne. W przyszłości zaś do programu studiów prawniczych/administracyjnych/politologicznych warto włączyć przedmiot „prawo antydyskryminacyjne". Z uwagi na rosnącą rangę przepisów antydyskryminacyjnych oraz ich duże znaczenie w różnych obszarach życia publicznego, warto rozważyć możliwość włączenia „prawa antydyskryminacyjnego" do programu jeszcze innych kierunków studiów (np. nauczycielskich).

dr hab. Grzegorz Krawiec, Kierownik Katedry